venres, 20 de decembro de 2013

Mil anos xuntos, a capela e o ciprés


“As voces ausentes.
A silueta dos paxaros deslizándose 
sobre o espello do estanque.
A sombra do ciprés.
O instante
vacia de luz a tarde”.
Cesáreo Sánchez, A escrita do silencio

Fai uns cantos anos, un amigo faloume dunha  minúscula capela prerrománica que ficaba moi preto do Mosteiro de Samos e que conservaba, a rentes dos seus muros, un ciprés xigantesco de máis de mil anos. Nunha das miñas últimas visitas ó interior da Provincia de Lugo, tiven ocasión de visitar algún que outro fermoso recuncho na verdescente Comarca de Sarria. Logo de visitar a próspera capital desta comarca, a Sarria dos ebanistas e carpinteiros, e coñecer a histórica Torre do Batallón, non dubidei en coller rumbo a Samos para voltar ó seu mosteiro e procurar  a capela do milenario ciprés. Unha bretemosa mañá de outono, desprazámonos ata a fértil e histórica terra de Samos para coñecer, amais do seu mosteiro, a enorme beleza paisaxística destas terras, as súas montañas e os seus vales, as súas fragas e carballeiras, os seus soutos centenarios e a maxia que se respira en cada recanto, en cada río, en cada ponte, en cada vieiro i en cada capela. Denantes de detérmonos a visitar o Mosteiro de San Xiao, os nosos pasos decidiron procurar aquela pequena capela e aquel ciprés milenario. 


Ó pouco de deixar atrás o mosteiro, a carón do leito do Río Oribio, puidemos avistar a vella capela nunha campiña arrodeada de árbores centenarias. Ó seu carón, ollamos o tronco dun xigantesco ciprés que semellaba chegar ó ceo. Achegámonos á capela para comprobar o pouco espazo que a separa deste ciprés. Fica a rentes mesmo dos escuros muros do templo. Tanto a árbore como a capela medraron xuntos e xuntos sobreviven dende fai máis de mil anos. A Capela de San Salvador, ou do Ciprés, é de estilo mozárabe e foi construída en cachotería de lousa, tan presente nestas terras, entrámbolos séculos IX e X. Consta de dous corpos de planta lixeiramente trapezoidal. A súa cuberta, a dúas augas, tamén é de lousa. Esta pequena capela é o resto máis antigo que atesoura o actual Mosteiro de San Xiao, e hai quen sostén que tanto pola súa situación, a carón do río e a escasos cen metros do cenobio, como pola súa antigüidade; puido ser o lugar onde ficaría o primeiro mosteiro, a ermida iniciática do actual Mosteiro de Samos. Hai quen di, tamén, que puido ser unha sinxela cela monástica. Na única porta do edificio puidemos ollar un arco de ferradura tipicamente mozárabe, así como pequenas xanelas que deixan entrever a escuridade do seu interior. Aínda que non os puidemos ver, nas entrañas deste pequeno edificio agóchanse uns valiosos frescos de influencia astur que datan do século X. Polo que parece, estes frescos semellan representar todo tipo de decoracións florais, cruces e portadas.


Logo da construción de San Xiao, a vella capela do Ciprés foi un oratorio para os monxes, e co paso do tempo quedou abandonada. Hai quen mesmo di que incluso chegou a ser unha especie de alpendre para gardar os apeiros das angueiras do campo. As impresionantes dimensións do ciprés, duns 27 metros de altitude e máis de tres de perímetro, sorprenden, sobre todo  se o comparabamos coas reducidas dimensións da capela. Ninguén sabe quen puido plantar este ciprés a carón desta capela. Semella como se o destino os quixese unir por sempre, mesturando milenaria i extraordinariamente a natureza, a fe e a arte, neste recanto a carón do leito do Oribio, nas fértiles e históricas terras de Samos. Este ciprés milenario foi declarado Monumento Nacional aló polo 1944 i está catalogado entre as 50 árbores máis notables da Península Ibérica. Chamoume moito a atención unha especie de lona que cubría parte do tronco. Polo que parece, púxoselle logo de que fose danado por un raio, mais tamén hai quen di que a ferida puido ser ocasionada no 1926 polo lume co que se pretendía eliminar un panal de abellas. O único que parece certo é que o parche púxose co obxectivo de protexer o tronco para unha maior rexeneración da zona danada. 


Logo de ollar todas e cada unha das perspectivas deste histórico i esquecido templo, decidimos retomar o camiño que nos trouxo até eiquí para coñecer agora o impresionante mosteiro que recibe cada día centos de peregrinos que se achegan a Santiago de Compostela a través do Camiño Francés. Imos camiño de San Xiao, camiño do gran soño dos abades de San Salvador, agardando que o dano causado no tronco do vello ciprés quede sementes nunha ferida de guerra propia dunha vida milenaria. 

martes, 17 de decembro de 2013

Na Torre de Castroverde agardamos a alborada


“A mañá cedo acorda. De Castroverde parto ao encontro das palavras
onde a memória nega-se ensimesmada tras unha nube. 
Escoito voces antigas lonxanas no Castelo dos Saloucos, como crer
ainda. 
O vento matinal, sen repouso e mudanza xeme a sua voz converte-se 
no limite do inverno. Na sua calidez, o ceo azul”. 
Cesáreo Sánchez, A escrita do silencio

Nunha das nosas últimas viaxes ó corazón da Provincia de Lugo, tivemos a sorte de coñecer unha gran mostra de torres e fortalezas medievais que aínda seguen en pé para testemuñar a súa propia historia, e por extensión, tamén a do noso País.  Moitas delas, como as de Vilalba, Monforte, a Candaira ou San Paio de Narla, foron restauradas e nos nosos días albergan hoteis e museos, namentres  outras, como a da Caldaloba, fican ocas e derrubadas. Desta volta decidimos procurar outra antiga torre luguesa que, a pesares de ser todo un símbolo para o seu pobo, fica aínda nun estado de total abandono. Viaxamos cara a Comarca de Lugo para coñecer de preto unha histórica torre que precisa, con urxencia, ser restaurada e posta en valor como se merece. Trátase da coñecida Torre de Castroverde. Somentes tiven a sorte de pisar este concello dúas veces na miña curta vida. A primeira, cando fotografei as ruínas deste impresionante monumento, e a segunda, cando percorrín os máxicos vieiros do Camiño Primitivo que me levarían até Compostela. Nesta segunda visita tiven o honor de coñecer tamén outro dos santuarios máis coñecidos por estas terras; Santa María de Vilabade. En ámbalas dúas ocasións puiden observar o bo ambiente que se respira nesta vila de escasos 3.000 habitantes, a amabilidade e cortesía das súas xentes. Denantes de comezar a camiñar o Primitivo, emprendín unha curta viaxe que me levaría a percorrer unha boa parte das comarcas e concellos do interior da Provincia de Lugo. Visitamos as comarcas da Terra Chá, A Ulloa, Lugo, Sarria, Terra de Lemos e Chantada. 


Lembro que debiamos apresurarnos e madrugar, xa que tiñabamos previsto visitar unha morea de singulares recunchos e monumentos, e somentes dispuñabamos dunha curta fin de semana outonal. O primeiro sería este, a histórica Torre de Castroverde. Saímos de Compostela moi cedo, sobre das seis da mañá. Denantes das oito estabamos xa en Castroverde, e aínda non amencera. Agardamos a lus clara da alborada, cun día xa de por si bretemoso, na taberna máis madrugadora do pobo. Estabamos aterecidos de frío e aínda medio adurmiñados. Aínda non amencera de todo, mais logo duns cafés, decidimos saír do bar e achegarnos á torre, a escasos metros da estrada principal do pobo. De camiño, atravesamos unhas cantas casas desexando que ningún furioso cadeliño saíse de antr’a mesta escuridade e perturbase aquel silencio tremebundo.  Apresuramos o paso e logo dunha curta e lixeira ascensión comezamos a ver os muros e xanelas da histórica Torre de Castroverde. Namentres amencía fomos ollando unha gran cantidade de detalles que gardan estes, agora ocos muros, ateigados de historias e batallas doutrora. Sorprendeunos achar un pequeno grupo de morcegos que entraban e saían dunha das pequenas e fermosas xanelas da torre, e mesmo se arremuiñaban sobre das nosas cacholas namentres contemplabamos as ruínas deste monumento. A historia da Torre de Castroverde semella comezar entrámbolos séculos XIV e XV, cando sobre do antigo castro que dá nome a este pobo, os Condes de Lemos comezaron a erixir a primitiva fortaleza. Algunhas reformas posteriores puideron ser obra de Sancho Sánchez de Ulloa, Conde de Monterrei a finais do século XV. Segundo parece, primeiro pertenceu á estirpe dos Osorio, e séculos despois pasou a mans dos Condes de Altamira, donos doutras moitas importantes construcións galegas como a das Torres de Altamira ou o Castelo de Vimianzo.


Contan que constaba de varias torres unidas entre si por rexos e fortes muros que protexían o patio da honra e chegaban a converxer coa torre da homenaxe, a que hoxe se conserva, dunhas dimensións aproximadas de 10 por 12 metros de ancho e uns vinte de altura. Tamén se pode ver unha pequena parte dos muros, pois nos nosos días fican maioritariamente soterrados. Ollamos tamén parte das ameas no alto da torre, as que aínda resisten. Nas súas catro caras, e segundo ía abrindo o día,  fomos observando a cantidade de detalles que aínda se conservan a pesares dos séculos, das inclemencias e do abandono. A xanela pola cal saían os morcegos conservaba un lintel semicircular, onde puidemos achar un gravado que semellaba un cabaleiro da época. Nembargantes, a xanela que máis chamou a nosa atención era moito máis pequena, conservaba un arco sobre do que se podía ollar un escudo nobiliario. Hai quen mesmo di que se conserva a silueta dun gaiteiro, mais nós non demos con el. Nos nosos días, este histórico monumento que tanto representa e tanta importancia ten para o seu pobo, non é do pobo. Ó parecer, estoutra torre, ó igual que tantas do noso País, fica baixo a tutela privada dun particular. De aí, comprendemos, debe vir o estado de total abandono que acabaramos de presenciar. É unha mágoa que fortalezas como Meirás, Pambre, ou Castroverde, fiquen aínda tan afastadas do pobo, tan lonxe dos descendentes dos que as ergueron e sufriron os abusos dos señores. Comezaba a alborexar namentres liscabamos de Castroverde, e fixémolo desexando que a vella Torre da homenaxe abandonase as estirpes nobiliarias e comezase unha nova alborada histórica baixo a tutela do seu pobo!

mércores, 11 de decembro de 2013

A Pedra que Fala deixounos enmudecidos


—Ai, meu amigo,
anda o vento rifando conmigo.
—Ai, miña amada,
non é o vento, que eu son quén che fala.
—Ai, meu amor,
anda a i-auga a cantarme arredor.
—Ai, miña amante,
¿cómo coidas que a i-auga che cante?
Xosé María Álvarez Blázquez, Poemas de ti e de min

Canta historia adormece antr’os toxos e silveiras do noso País. Cantas xoias e tesouros, esquecidos e silenciosos, se agochan aínda baixo os húmidos mantos de musgo e tralos liques celestes que cobren as graníticas laxes. Seguimos na procura deses antigos sinais tatuados en frías pedras que acougan baixo a sombra dos montes da contorna de Compostela. Coma irremediablemente fixeramos en anteriores ocasións, cando visitaramos os petróglifos de Correxíns, O Pedroso ou O Castriño de Conxo, decidimos botar man do valioso tríptico “Compostela gravada na pedra, os petróglifos milenários que arrodeam a capital da Galiza”, elaborado integramente pola asociación compostelá A Gentalha do Pichel. Somentes eles foron quen de poñer en valor estas xoias milenarias esquecidas dende a noite dos séculos, os únicos que tiveron a ben sinalizalas para o gozo de tantos que, coma min, amamos e temos o dereito a coñecer a nosa propia historia. Semella incrible que moitas destas pedras traballadas polos nosos máis primitivos devanceiros fiquen aínda arrodeadas de toxos e silveiras, sen paneis informativos e ata sen catalogar; esquecidas por todos nós. Desta volta quixemos procurar un dos petróglifos composteláns máis singulares, tanto polas súas características como polo seu nome; A Pedra que fala. Trátase dun fascinante conxunto de gravados da Idade do Bronce que fican no lugar de Vilar do Rei, na parroquia compostelá de San Xoán de Fecha.


Saímos de Santiago polo barrio de Vista Alegre, seguindo ó detalle as indicacións do tríptico, e collemos rumbo a Portomouro.  Uns escasos oito quilómetros despois de deixar atrás o núcleo da cidade, a carón dunha perigosa curva, puidemos ollar un sinal que nos indicaba que debiamos desviarnos á dereita para chegar a Vilar do Rei. Así fixemos, e logo de atravesar unha longa estrada arrodeada de campos de labranza, ollamos á nosa esquerda un indicador que rezaba: Petroglifo. Dende logo, foi unha sorte atopalo, pola contra teríamos seguido de fronte. Logo de desviarnos á esquerda, por onde nos indicaba o sinal, e denantes de chegar ó lugar de Vilar do Rei, internámonos á dereita por un camiño asfaltado. Segundo as indicacións do tríptico, o petróglifo ficaría a uns trescentos metros, nun petouto arrodeado polos eucaliptos; e o certo é que non tardamos en atopalo. Internámonos no eucaliptal e ó pouco xa puidemos ollar un afloramento rochoso de grandes proporcións. Todo semellaba indicar que a nosa xoia ficaba naquel enorme e misterioso petouto. Decidimos achegarnos ó mesmo para comprobar se estabamos no certo, se estabamos a piques de coñecer outra xoia milenaria, outra descoñecida mostra da arte rupestre galega na contorna da súa capital.


Logo de atravesar uns cantos eucaliptos, puidemos contemplar nunha pronunciada e vertical laxe granítica, os sucos dunha Pedra que Fala que nos deixou enmudecidos. O sol do serán foinos ensinando os milenarios segredos que agochan estas pedras, este xigantesco e sacro outeiro de pedra. O primeiro que observamos foi un conxunto conformado por tres motivos circulares unidos entre si por sucos rectos. Cada unha destas auréolas, como na meirande parte destas primitivas xeometrías circulares, conserva aneis concéntricos e cazoliña central. Tamén puidemos ollar, espalladas pola laxe, multitude de cazoliñas unidas entre si por sucos rectilíneos, así como algunha que outra xeometría circular simple. Sorprendeunos a cantidade de trazos, coviñas e sucos rectos que se deixaban entrever, tan diferentes todos eles entre si. A duras penas podiamos ascender aquela laxe, precisabamos desprazarnos a catro patas, e a cada paso, iamos achando novos gravados. O tríptico da Gentalha detalla outros moitos motivos que nós non puidemos atopar. Contan que se acharon oito motivos circulares concéntricos simples con distinto número de aneis pero todos con cazoleta central. Ademais, puideron atoparse multitude de motivos cruciformes, ferraduras e mesmo dúas pías. Logo de contemplar aquela vertical laxe, decidimos ascender até o cumio daquel pétreo outeiro.


Ollamos as estrañas formacións rochosas, cheas de fendas e covas. Grazas a un plano do tríptico puidemos achar tamén, nunha pequena pedra do cumio, motivos cruciformes, trazos rectos espallados e diminutas cazoliñas. Este lugar está cheo de sucos de múltiples formas, mais os trazos duns distan moito dos outros. Sorprende que algúns gravados conserven sucos máis ben anchos, curvos e dinámicos, namentres que noutros aparezan trazos máis finos, perfilados e rectos, máis estáticos e precisos. Tamén chamou a nosa atención a diversidade de motivos i elementos que se deixan ver en diferentes puntos do petouto, e non somentes na laxe vertical. Puidemos ollar cazoliñas de variados tamaños, unhas no centro de auréolas de aneis concéntricos e outras soltas ou mesmo unidas mediante un suco recto. Quen sabe cantos artistas puideron confluír nestas rochas, quen sabe cantas xeracións puideron deixar aquí a súa pegada. Quen sabe se algúns fican inacabados, ou se foron rabuñados con distintos elementos. Semella un paradoxo que a Pedra que Fala nos semente tantas dúbidas, mais o certo é que estas pedras falan; se cadra ninguén chegou aínda a comprendelas. Urxe pór en valor estas xoias milenarias, urxe protexelas i estudalas; mesmo escoitalas. Liscamos de Vilar do Rei con máis dúbidas das que traiamos e os nosos pensamentos, limitados, non atoparon respostas.