sábado, 21 de xullo de 2012

O Cruceiro de Eiroa e a arte dos canteiros


"Vexo o cruceiro de pedra
onde o neno solía
faguer altares de frores
n-os teus agros recollidas.
Tod' esto vexo c' a y-alma
d' o relembr'â luz bendita.
Véxote sempre ¡meu ben!
¡meu amor! ¡miña terriña!
Véxote sempre e padezo
tan negra melanconía,
que morro de soedás
n-o pardo chan de Castilla".
Filomena Dato Murais. Follatos

A arte e a habelencia dos antergos canteiros, non somentes se pode apreciar nas grandes igrexas e pazos. Nembargantes, tamén podemos rastrexar as pegadas desta antiga laboura ata na máis esquecida aldea, ou na máis remota ermida. Os camiños e lugares sagrados de Galicia fican ateigados de milleiros de obras de arte que xa forman parte cotiá das nosas vidas e da nosa paisaxe. Os cruceiros, ergueitos sempre ollando o paso dos séculos, sobreviven aínda como un legado de gran valor cultural, histórico, artístico e relixioso. 
Ó longo da historia foron moitos os intelectuais, artistas e investigadores, que un bo día se deteron no camiño para ollaren de preto estas valiosas obras dos canteiros. Castelao foi o primeiro que elaborou un estudo pormenorizado e moi documentado, sobre os nosos cruceiros, As cruces de pedra na Galiza. Segundo o noso rianxeiro universal e ilustre galeguista, a orixe destas cruces de pedra pode procurarse nos antigos menhires megalíticos, que foron cristianizados colocándolles unha crus enriba. 
De feito, gran parte dos cruceiros que conservamos en Galicia atópanse sobre lugares onde, en tempos remotos, se levaron a cabo ritos pagáns. Segundo a opinión do noso ilustre Vicente Risco, nada queda dos cruceiros primitivos; os máis antigos remóntanse ó século XIV, aínda que a inmensa maioría foron erguidos nos séculos XVII e XVIII, no esplendor do Barroco. Foi nese tempo cando o seu uso se xeneralizou, e comezaron a verse cruceiros no entorno das igrexas e ermidas, nos camposantos, no campo da feira, sobre das fontes, en cruces de camiños, e mesmo sobre das cabaceiras. 


Todas estas obras de arte tiñan unha función sacra e protectora. Agardábase que os cruceiros protexeran o gando, a colleita, os camiños, os soños, espranzas e desexos. Os santuarios máis afamados erixían longos Via Crucis a través dos antigos montes sacros, namentres as lendas de mortos, ánimas e da Santa Compaña, comezaban a vencellarse ós cruceiros, ergueitos, mudos e cheos de misterio. Co tempo, a arte dos canteiros foi mellorando, e a técnica destes artesáns da pedra foise perfeccionando. Coa chegada do século XIX, os artistas superaron os antigos modelos barrocos, que se levaran a cabo en séculos anteriores, o que fixo que xurdiran algúns exemplares especialmente chamativos.
Achegámonos ata as profundidades da Ría de Muros e Noia, preto do antigo Porto de Compostela, e concretamente ata o lugar de Eiroa, na parroquia de Santa Cristina de Barro. Neste lugar, podemos achar unha das xoias máis senlleiras da arte popular galega. A carón da estrada que une a vila de Muros con Noia, nunha pechada curva, aparece de súpeto o Cruceiro de Eiroa. Érguese sobre unha base cadrada de tres niveis, impoñéndose sobre un fuste de sección cadrada e de vértices achaflanados. Nel ollamos a figura de San Agustín, como as propias inscricións nos indican. O chapitel é cadrangular, de lados curvos e decorado con multitude de volutas, follas, cunchas e anxos. Sobre del, desenrólase a escena petrificada do desencravo de Cristo. A crus, que simula a cortiza da madeira, constitúe, como en tódolos cruceiros, o núcleo da obra; nembargantes, neste caso, ó seu redor aparecen as figuras de tódalas personaxes que participaron neste acontecemento. A escultura sobresae de xeito asombroso do ámbito do chapitel, o que fai que semelle manterse nun delicado equilibrio. Mais o virtuosismo do artista apréciase cando nos paramos a ollar o cruceiro de fite. Xa dicía Castelao na obra da que antes falabamos: 

“Pode unha fotografía superar a un deseño, como documento; mais eu aseguro que os meus deseños son fidediños e que ao facelos comunicáronme un coñecimento da materia que sería inaicesibel ao siso dun simpre fotógrafo. E velahí a grande avantaxen do deseño, que a min me permiteu descobrir un tesouro de arte popular nos desprezados cruceiros”.

Cando ollamos de preto, coma Castelao e a súa alma de debuxante, a cada detalle do Cruceiro de Eiroa, podemos apreciar o equilibrio e a elegancia desta auténtica obra de arte. Debido á profundidade da escena, esta xoia semella ter infinitas vistas e perspectivas, segundo dende onde a ollemos. A técnica e o nivel de virtuosismo dos artistas pode descubrirse cando ollamos os minúsculos e detallados baleiros, desbastados da pedra con gran precisión e coñecemento. Todo isto fainos pensar nunha orixe relativamente recente, e así nolo conforman as inscricións, que din que data de 1879, e que foi erixido por mediación de Agustín Pérez. Tamén fala dos favores que poden obter aqueles que recen ante o altar, ou depositen algunha ofrenda. De feito, ós pés do cruceiro, aínda podemos ver as flores que a fe trouxo ata este lugar. O vello peto de ánimas, onde aparecen ardendo as almas dos malfeitores, segue a reclamar esmola ós viaxeiros que se aventuran a atravesar os vales, camiño de Noia. Esta curva no camiño, este desventurado cruceiro, sufriu moitas veces as consecuencias de ter quedado a carón dunha estrada. No ano 2001, foi practicamente destruído por un vehículo que saíu da vía. Mais tan brutal agresión non rematou coa longa historia do cruceiro de Eiroa. Peza a peza, coma un crebacabezas, o vello cruceiro foi reconstruído e protexido cun valo de pedra. Ás veces, semella que as cousas valóranse coma se teñen que valorar. Ó fin e ó cabo, os cruceiros son o legado máis cotiá e valioso que conservamos en cada recanto de Galicia. Coma ben dicía Castelao, heroe da Patria, non son os vestixios da arte dos escultores, senón a arte dos canteiros.

venres, 13 de xullo de 2012

As pantasmas de Santa Cristina de Ribas de Sil


"Finxe o murcho brancor da lúa chea,
nun craro do folloso castiñeiro,
tremorosos pantasmas. No cruceiro,
da "Compaña" a luz roxa cintilea. 
Da media-noite o toque badalea
un misterioso monxe campaneiro
nas encantadas ruínas do mosteiro
e agoirando defunto, un can ouvea".
 
Ramón Cabanillas, No desterro

As árbores abafan a muda e máxica fraga, aló onde o Sil rabuña e nutre eternamente a impoñente e fascinante Ribeira Sacra, auténtico pulmón entre as provincias de Lugo e Ourense.  Os innumerables soutos, esténdense ó longo e ancho do curso do río, namentres as raigames de carballos e castiñeiros, profundan nas terras na procura da auga que o vello e caudaloso río Sil ten a ben agasallar. Toda esta paisaxe é obra deste gran río galego que, no corazón deste verxel de auga e natureza, une as súas augas coas do pai Miño. Estes lugares tan maxestosos foron habitados dende antano por numerosos eremitas que procuraban neste verxel, a paz e o sosego que requiría unha vida de anacoreta.  Estas almas solitarias fundaron as primeiras comunidades monásticas. Foron os monxes os primeiros en explotar a outra gran riqueza que agocha a Ribeira Sacra. Os beneditinos viron medrar os seus mosteiros gracias ás adegas ateigadas de mencía que vendían máis alá das súas fronteiras, viño de reis e emperadores que nasce das infindas e relucentes pérolas sanguentas, que acougan baixo o bafo do Sil. As vellas cepas, aliñadas ó longo de extensos socalcos que esculpen as ladeiras, seguen a produciren os saborosos e afroitados caldos de mencía, coma dende antano se leva facendo. O nome deste viño e destas terras é unha herdanza da importancia dos antigos mosteiros; a Ribeira Sacra, terra de monxes e de abades, de viño e de mestas fragas, de ríos e de montañas. Algúns destes mosteiros, como o de Santo Estevo de Ribas de Sil, chegaron a ter moito poder no seu día; outros, nembargantes, fai tempo que fican esquecidos nas faldras dos sacros montes. 

Baixamos polas intricadas ladeiras do Monte Varona, no concello ourensán de Parada de Sil, en concreto, na parroquia de Caxide, coa mente posta no souto de Merilán. Alí agardaban pola nosa chegada as árbores mudas, as pantasmas dun vello mosteiro. A fraga móstrase enxoita de cores, de árbores e fentos, de silencio e humidade. Centos de castiñeiros asombran o noso camiño, e semellan ollarnos dende as súas rudas e milenarias cortizas. As súas pólas semellan danzar unhas con outras na procura da luz que peneiran sobre o chan da súa fraga. Son os sentinelas do bosque, os espíritos vivos que aínda lembran as antigas vidas dos monxes e abades que dominaron, antano, esta contorna de natureza, rezos e viños. 
 Os monxes comezaron a habitar o souto de Merilán aló polo século X. Baixo a sombra das árbores, os primeiros eremitas comezaron a vivir das inmensas riquezas desta máxica fraga. Os castiñeiros levan séculos enteiros agasallándonos coa mellor castaña, e o húmido e fértil chan é un berce perfecto para multitude de fungos e cogumelos. Os innumerables froitos da fraga, como as noces, as améndoas ou as abelás; a mellor carne de caza, e as troitas dun dos mellores cursos fluviais do chan galiciano, son somentes unha pequena parte da inmensa riqueza que os monxes de antano souberon aproveitar.
A partires do século XII, nace o que hoxe coñecemos coma o mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil. Para aquel entón, o cenobio posuía diversas granxas e moita actividade. Os abades de Santa Cristina eran os auténticos donos e señores da fraga. O mosteiro actuaba como un auténtico señorío feudal, e recadaba multitude de impostos a cambio do privilexio de vivir nun verxel coma este. Os mellores canteiros da contorna foron convocados para carrexaren e traballaren as xigantescas pezas de granito. As árbores e tódalas criaturas do bosque deberon ficar abraiadas ante o sorprendente e maxistral traballo dos antigos mestres da pedra. A fachada segue intacta baixo a sombra dos carballos. 


O souto semella apertar o vello mosteiro, reclamando o territorio que sempre foi seu. Os canteiros deberon inspirarse no feitizo da fraga, na maxia que semellan respirar as árbores milenarias. Este conxunto constitúe unha das mellores mostras do esplendor do Románico galego, aínda que a igrexa amosa algúns elementos que anuncian ó Gótico. No centro da fachada, os vellos mestres esculpiron un traballado rosetón que ilumina os adentros da igrexa do mosteiro.
Os muros laterais amósannos os rexos contrafortes que sosteñen o edificio, e que resisten ó tempo e ós liques, á soidade e ó abandono. As marcas dos canteiros resisten fachendosas no alto das pedras. Na cabeceira, tres fermosas ábsidas engalanan o santuario, e móstrannos a mestría e o saber dos vellos mestres canteiros. Sobre da fachada, emerxe a sombra do rexo e ameado campanario. Xa non se escoitan badaladas, somentes o rebulir das ramaxes e o asubío dos paxaros. As follas fuxen ceibes dos tellados, namentres o afastado son das augas do Sil semellan lembrar os cánticos sacros doutrora. 
Claustro do mosteiro de Santa Cristina
A través dun fermoso arco, traballado con figuras vexetais e humanas, profundamos nas escuras e húmidas sombras do claustro de Santa Cristina. Ante nós fican en pé, somentes, os restos que quedaron despois de séculos de decadencia. A partires do século XVI, a fraga cambiou de dono, e o vello mosteiro pasou a depender do de Santo Estevo, moito máis poderoso por aquel entón. Mais foi no século XIX cando a Desamortización de Mendizábal lle asestou o golpe definitivo. Porén, as árbores seguen a profundar as súas raigames na terra, e a estenderen as súas ramaxes sobre do mosteiro, coma sempre fixeron.
Unha pantasma de antano semella emerxer do chan, en forma de árbore milenaria no centro do claustro. A bo seguro que as súas raigames atravesan os cimentos do mosteiro. As pantasmas de vellos abades deben percorrer, polas noites, os longos pórticos iluminados pola lúa. Das sombras semellan saír voces, remorsos antergos de esquecidos cantos sagrados. As vellas pinturas esmorecen nos muros abandonados, e semellan ser unha última mensaxe das vellas pantasmas de Santa Cristina. As tumbas dos defuntos, antigos abades e cabaleiros, seguen a durmir o soño eterno baixo as lousas do claustro. Nalgunhas ollamos as cruces dos templarios, os báculos, as espadas, e mesmo a figura petrificada dun abade. 


As pantasmas dos monxes resístense a abandonar estes muros e este souto. A fraga é o seu dominio, o lugar no que as súas almas fican aferradas, latexantes baixo a cortiza dos carballos e dos castiñeiros. O souto de Merilán será por sempre terra de abades e viños, de árbores e silencio. Antes de despedírmonos, ollamos as numerosas ofrendas de espranza, que ficaban sobre das raigames dunha xigantesca e antiga árbore de singular aspecto. Semella que a maxia sobrevive na savia e na cortiza destas árbores milenarias.

xoves, 5 de xullo de 2012

Ponte de Gundián e os canóns do Ulla



"Non quero fozar n'a terra;
de bróa estou xá ben farto;
quero a Cáis ir ou à Habana,
por ver se xunto algun carto.
Anqu'è bóa terra ä Ulla,
n'ä Ulla pouco se gana.
Vóucheme, Rosiña, vóucheme,
a probar sorte n'a Habana".

Marcial Valladares. Cantigas da Ulla


Os ríos foron, dende sempre, obstáculos a salvar para multitude de camiños. O ser humano tivo que deseñar todo tipo de pontes para vadear as profundas concas formadas polo laborioso traballo das augas. Galicia, o país dos mil ríos, o verxel da auga -quente e fría, doce e salgada-, e dos milleiros de mananciais, tivo que ser tamén a patria das infindas pontes. A evolución destas construcións tan necesarias foi longa, e experimentou cambios inimaxinables noutras épocas. Dende as primeiras pontes romanas, coma a que salva o Bibei nas afastadas ladeiras do Valdeorras, ata a colgante e vangardista ponte de Rande, un logro da enxeñaría das últimas décadas; pasando polas pontes medievais, coma Ponte Maceira, a medio camiño entre o Románico e o Gótico; e outras de orixe renacentista, como a de Brandomil. Restábanos, porén, achegarnos ata unha ponte cunha historia máis curta, mais non por iso menos fermosa.
O vello río Ulla nace na parroquia de Olveda, no estratéxico concello lugués de Antas de Ulla. Dende alí, atravesa cento trinta e dous quilómetros dividindo as provincias de A Coruña e Pontevedra, ata desembocar en Catoira, á sombra das Torres de Oeste. Mais antes debe atravesar os esgrevios macizos que se erguen ó sur da capital compostelá, dominados polo solitario e maxestoso Pico Sacro. O resultado son unhas profundas e vertixinosas gorxas que se abren paso entre os meandros que o curso do río vai debuxando. Son terras fértiles, as dos vales do Ulla. A súa paisaxe fica virxe, enfeitizada de vida e beleza. O río agasalla abondosas anguías, troitas e lampreas; e as ladeiras amosan pequenas pero mestas fragas de árbores autóctonas. As árbores agarran as súas raigames nos rochosos e esgrevios desfiladeiros, namentres as aves rapaces sobrevoan os dominios do Ulla. Dende antano, esta terra tan fermosa como impracticable, foi un obstáculo para moitos camiñantes que chegaban a Compostela dende o sureste. Os peregrinos que aínda hoxe percorren a antiga Vía da Prata, atravesan o Ulla en Ponte Ulla, aldea que debe o seu nome precisamente á súa condición de paraxe a carón da ponte. Mais cando chegou o ferrocarril dende Castela, as cousas comezaron a mudar nestas terras do Ulla, e os vellos camiños foron morrendo a favor de outros máis novos que trouxeron consigo o progreso e a modernidade.


Aló polos anos cincuenta, facíase necesario crear unha nova vía férrea para unir a capital de Galicia con Castela, a través dos vellos camiños. Nembargantes, os profundos canóns do Ulla resultaban un obstáculo insalvable. Seguindo o espírito da época, as autoridades ordearon deseñar e erguer unha xigantesca e colosal ponte de pedra sobre o máis estreito, pero tamén o máis esgrevio, de tódolos canóns do vello río. Tratábase do viaduto de Gundián, na parroquia de Ponte Ulla, entre os concellos de Vedra e A Estrada; terra de fidalgos e de pazos, de señoríos e camelias. As obras, de gran dificultade técnica, remataron no ano 1958. O resultado foi un viaduto de proporcións e características nunca antes vistas non chan galego. Os seus oitenta e catro metros de altitude resultan sobrecolledores, e o seu rústeco aspecto, modificaron por sempre a imaxe do desfiladoiro de San Xoán da Coba, a carón dun antigo cenobio do século IX. A ponte semella erguerse nun complexo e perfecto xogo de equilibrio, instalada sobre dous xigantescos piares chantados na rocha, e que sustentan un soberbio arco lixeiramente apuntado. Tres enormes arcos de medio punto a cada lado, permiten salvar as ladeiras máis elevadas. Dende abaixo, o impoñente viaduto sobrevive sostido nun inexplicable equilibio, dominando os vales máis profundos do Ulla. Non resulta estrano pensar que esta obra colosal sexa un punto imprescindible para os ousados amantes do puenting.
Hoxe en día, nembargantes, a impoñente ponte de Gundián perdeu o señorío que tivo noutrora sobre a gorxa de San Xoán da Coba. Agora, o xigantesco e ousado viaduto do AVE domina toda a contorna, e se sobrepón á vella ponte do ferrocarril, á sombra dos faraónicos piares do seguinte paso do progreso. Porén, a ponte de Gundián segue a ser obxecto de visitas, paraxe obrigada para multitude de peregrinos que se seguen a asombrar ante a impoñente silueta do vello viaduto. O tren segue a pasar sobre del, mais os rexos piares resisten ó tempo. Segue a ser porta de entrada, mais tamén de saída. No corazón de tódolos galegos seguen a ficar presentes todas as vidas de tantos e tantos emigrantes que colleron o tren con destinos incertos, mais sempre coa espranza posta nun futuro mellor. Quen sabe cantas bágoas derramaron os galegos sobre a vella e impoñente ponte de Gundián, sobre a gorxa de San Xoán da Coba!